Poemas en lengua tu’un savi (mixteca) y español

 

SAMUEL LEYVA COMONFORT*

 


 

Ichi ka’ano

 

Koni xitoi
mi kú ichi,
a ku kutákuyo á xákuyo
a ku ita á iño

Á kisá’i ínka
ínka ichi kutákui

Kóni kí’in
ñí va’aní íchi
xíín ñó’o xíín kutákuyo
xíín yaa xíín ko’oyó

Kú ndéni vati kutákui
ña vasa, sána ní’i
ña iyo vitin ndá’a
va’anii.

Á kisa’i ínka
ínka ichi kutákui

Ña íyo ve’e
nimei xini
vása xí’i
ña ke kuxi, ke kutákui

Kú vaxi ichi lo’o
ña iyo nímayo
xin kua’aní tá’a
no iyo kutákuyo lo’ochin.

 

Camino de vida    

 

Quisiera saber
cuál es mi destino,
si es risa o si es llanto,
si es rosa o espino.

¡Oh, quizá pudiera
cambiar mi destino!

Quisiera escoger
un nuevo camino,
de luz y alegría,
de música y bebida.

Y saber los débiles tiempos
de mi consciente locura
que tan pronto son de ternura
y amor.

¡Oh, quizá pudiera
cambiar mi destino!

Donde la esquina confusa
de mi interior consciente
no ha muerto la esperanza
con hambre, sed y frío.

¡Oh, qué lentos y rápidos
pasan los días,
destino, en dolor y soledad!,
con amables compañías.

 

Takui vitá nimei

 

Yi’i, ni taa ñuu ka’no,
vasa kuy ndiwa’a no xinon,
kuy yivii uku tiku’i,
Nima yivii savi ni’i yi’i.

Takuyo xiin nii,
xa’an koñó ndiwa’a,
ta kachi xi’in nimei,
achon kua’aní  yiví tavichan iyo,
ngo nima ña va’a ndisonan.

Ka’in xoon no so’on,
an kanita’anyo xiin yuu,
xito’i tima ñaiyo nda’on,
kua’ni ña va’a iyo xa’ayo.

No ndeni so’on kon xiin yi’i,
takun xiin koo nimaon,
xiin nima nii nduta xi’ón,
vasa va’a con xiin yi’i,
takun ña tima yaa toon.

Tikui’i xiin kivi ndiwa’a xiin kivi va’a,
tu’un kua’ani ni xii’ina,
no iyo yaa taty-chi toon
Kani ta’an xiin tachi ndiwa’a no xinon.

Ka’in xoon, ¿kuchon vasa kono yi’i?,
yi’i,ka’in xoon, vasa kuyo nd’iyo ndiwa’a,
kuyo yiví savi, iyoyó ñuu va’a,
nimei iyo xoon,ta taxón ovi nda’on,
xa takuyo vitin, ta saa vaxi inka kivi,
Ko’oyo, xa’ayo ndi’yo ña va’a.

  

Vivo una tensión

 

Yo, un hijo de tierras ancestrales,
no soy invisible ante tu retrato,
soy nativo de montañas saludables,
pulmón de la gente de lluvia.

Vivimos entre el color rojizo,
y el olor de ave carroñera
me obliga a meditar por la monotonía
de inhumanos que, día a día,
no sienten ni miran su presente.

Te susurro con el viento
para que no caigamos en temblor;
te vislumbro en el desconsuelo,
con colores, texturas, olores y sabores diferentes.

Donde la rigidez de este punto e instante
es vivir la agonía, por reptiles que emponzoñan
a almas de pueblos ensangrentados,
donde tú finges e ignoras
por vivir en la ilusión flamante.

La tensión entre recuerdo y olvido,
palabra de varios mancillados,
donde el sonido del viento obscuro
golpea como huracán a rostros magullados.

Te expreso, ¿por qué me aborreces?
Yo te discierno, no somos paralelos;
somos entes, en este mundo,
y mi alma es tuya si me das tus dos manos;
por este presente y futuro para todos,
vamos juntos, caminando mil pasos.

 

Kuáni i kuyo

 

Kon no kú xixi kíti,
Ná ká xi’ín no kútákuyo xín tikui’i,
No íyo nda’ayó,
Kon no saa ya vasa íyo
íchi kúkura.

Kon xín tikui’i no vasa íyo va’aní,
Kon ño’ó no vasa íyo ve’e,
Kon íta, ña xi’í  ña vasa íyo tikui’i
Kakuña.

 

Iluminación

 

En tu ser seré quietud de tu ausencia.
Seré tu luz y la fuerza de tu existencia.
Seré la bondad de tus ojos insensatos a la malicia.
Seré a la vida de un mundo sin violencia.
Sin la causa de nada atrofiante para dicha luz de armonía.

 


 

* Es escritor, profesor, gestor comunitario y perito intérprete traductor en lenguas indígenas (otigli, a.c.). Nació en el municipio de Atlamajalcingo del Monte, región de la montaña alta de Guerrero. Estudió la licenciatura en Educación Indígena en la Universidad Pedagógica Nacional, así como un diplomado en Lingüística Descriptiva y Empatía Cultural en la Universidad Autónoma de San Luis Potosí. Ha colaborado en la fundación de bachilleratos interculturales y la universidad de medicina para la región de la montaña alta de Guerrero. Ha colaborado con compañeros de diversas lenguas nacionales para la publicación de dos libros (Tradición oral y currículum bilingüe y Las lenguas originarias y sus alfabetos) y está adscrito al estudio de leyes con enfoque en pluralismo jurídico en la Universidad Intercultural Indígena de Michoacán.